حـــضرت امـــــــــام عـــــــــلی النــــــقی الــــهـــــادی (- علیـــــــــــــه السلام - )
«امام ابوالحسن على النقى
الهادى» - عليه السلام - پيشواى دهم شيعيان، در نيمه ذيحجه سال 212 هجرى در اطراف
مدينه در محلى به نام «صريا» به دنيا آمد. پدرش پيشواى نهم، امام جواد - عليه
السلام - و مادرش بانوى گرامى «سمانه» است كه كنيزى با فضيلت و تقوا بود. مشهورترين
القاب امام دهم، «نقى» و «هادى» است، و به آن حضرت «ابوالحسن الثالث» نيز
مىگويند. امام هادى - عليه السلام - در سال 220 هجرى پس از شهادت پدر گراميش
برمسند امامت نشست و در اين هنگام هشت ساله بود. مدت امامت آن بزرگوار 33 سال و
عمر شريفش 41 سال و چند ماه بود و در سال 254 در شهر سامرّأ به شهادت رسيد.
خلفاى معاصر حضرت
امام هادى در مدت امامت خود با چند تن از خلفاى عباسى معاصر بود كه به
ترتيب زمان عبارتند از: - معتصم، برادر مأمون (217 - 227) - واثق، پسر معتصم (227 - 232). - متوكل، برادر واثق (232 - 248). - منتصر، پسر متوكل (6 ماه). - مستعين، پسر کاکای منتصر (248 - 252). - معتزّ، پسر ديگر متوكل (252 - 255). امام هادى در زمان خليفه اخير مسموم گرديد و به شهادت رسيد و در خانه
خود به خاك سپرده شد.
علل شكست قيامها دردوران آن حضرت
اوضاع سياسى، اجتماعى عصر امام خیلی سخت بود و با زمان
های دیگرفرق می کردخلافت فقط یک بهانه بودولی حکومت دردست ترکان بود قیام های
زیادی دراین به وقوع پیوست تنها در فاصله سال 219
تا 270 قمرى، تعداد 18 قيام ضبط كردهاند. اين قيامها نوعاً با شكست روبرو شده و
توسط حكومت عباسى سركوب مىگشتند.علل شكست اين نهضتها و قيامها را از يك سو بايد
در ضعف رهبرى و فرماندهى اين نهضتها جستجو كرد و از طرف ديگر در طرفداران و ياران
اين رهبران: رهبران نهضتها نوعاً داراى برنامه صحيح و كاملى نبودند و
نابسامانيهايى در كار آنها وجود داشت و از طرف ديگر قيام آنها صدر در صد رنگ
اسلامى نداشت و از اين جهت معمولاً مورد تأييد امامان زمان خود قرار نمىگرفتند. البته گروهى از ياران و طرفداران اين قيامها مردمى مخلص و شيعيان
واقعى بودند كه تا سر حد مرگ براى اهداف عالى اسلامى مىجنگيدند، ولى تعداد اين
دسته كم بود و غالب مبارزين كسانى بودند كه اهداف اسلامى روشنى نداشتند، بلكه در
اثر ظلم و ستمى كه بر آنان وارد مىشد، ناراحت شده و در صدد تغيير اوضاع برآمده
بودند. اين گروه، در صورت احساس شكست و يا احتمال مرگ، رهبر خود را تنها گذاشته از
اطراف او پراكنده مىشدند. چنانكه اشاره شد، اگر بسيارى از اين انقلابها مورد تأييد امامان قرار
نمىگرفت، يا به اين دليل بود كه صد در صد اسلامى نبودند و در اهداف آنها و رهبران
آنها انحرافهايى مشاهده مىشد و يا طراحى و برنامه ريزى آنها طورى بود كه شكست
آنها قابل پيش بينى بود، و لذا اگر امام آشكارا آنها را تأييد مىكرد، در صورت
شكست قيام، اساس تشيع و امامت و هسته اصلى نيروهاى شيعه در معرض خطر قرار مىگرفت.
فعاليتهاى مخفى امام
آنگونه كه جدول مدت حكومت خلفاى عباسى نشان مىدهد، از ميان آنان
متوكل از همه بيشتر با امام هادى معاصر بوده است؛ ازينرو موضع گيرى او را در برابر
امام ذيلاً توضيح مىدهيم: متوكل نسبت به بنى هاشم بد رفتارى و خشونت بسيار روا مىداشت. او به
آنان بدگمان بود و همواره آنان را متهم مىنمود. وزير او «عبدالله بن يحيى بن
خاقان» نيز پيوسته از بنى هاشم نزد متوكل سعايت مىنمود و او را تشويق به بد رفتارى
با آنان مىكرد. متوكل در خشونت واجحاف به خاندان علوى گوى سبقت را از تمامى خلفاى
بنى عباس ربوده بود متوكل نسبت به على - عليه السلام - و خاندانش كينه و عداوت عجيبى داشت
و اگر آگاه مىشد كه كسى به آن حضرت علاقهمند است، مال او را مصادره مىكرد و خود
او را به هلاكت مىرساند بر اساس همين ملاحظات بود كه حضرت هادى - عليه السلام -، بويژه در
زمان متوكل، فعاليتهاى خود را به صورت سرّى انجام مىداد و در مناسبات خويش با
شيعيان نهايت درجه پنهان كارى را رعايت مىكرد. مؤيد اين معنا حادثهاى است كه آن
را مورخان چنين نقل كردهاند: «محمد بن شرف» مىگويد: همراه امام هادى - عليه السلام - در مدينه راه
مىرفتم. امام فرمود: آيا تو پسر شرف نيستى؟ عرض كردم: آرى. آنگاه خواستم از حضرت
پرسشى كنم، امام بر من پيشى گرفت و فرمود: «ما در حال گذر از شاهراهيم و اين محل،
براى طرح سؤال مناسب نيست»! اين حادثه شدت خفقان حاكم را نشان مىدهد و ميزان پنهان كارى اجبارى
امام را بخوبى روشن مىسازد. امام هادى - عليه السلام - در بر قرارى ارتباط با شيعيان كه در شهرها
و مناطق گوناگون و دور و نزديك سكونت داشتند، ناگزير همين روش را رعايت مىكرد و
وجوه و هدايا و نذور ارسالى از طرف آنان را با نهايت پنهانكارى دريافت مىكرد. يك
نمونه از اين قبيل برخورد، در كتب تاريخ و رجال چنين آمده است: «محمد بن داود قمى» و «محمد طلحى» نقل مىكنند: اموالى از «قم» و
اطراف آن كه شامل «خمس» و نذور و هدايا و جواهرات بود، براى امام ابوالحسن هادى
حمل مىكرديم. در راه، پيك امام در رسيد و به ما خبر داد كه باز گرديم، زيرا
موقعيت براى تحويل اين اموال مناسب نيست. ما باز گشتيم و آنچه نزدمان بود، همچنان
نگه داشتيم تا آنكه پس از مدتى امام دستور داد اموال را بر شترانى كه فرستاده بود
بار كنيم و آنها را بدون ساربان به سوى او روانه كنيم. ما اموال را به همين كيفيت
حمل كرديم و فرستاديم. بعد از مدتى كه به حضور امام رسيديم، فرمود: به اموالى كه
فرستادهايد، بنگريد! ديديم در خانه امام، اموال به همان حال محفوظ است.گرچه روشن نيست كه اين جريان در زمان اقامت امام در مدينه اتفاق
افتاده يا در سامرّأ (چون در سامرأ كنترل و مراقبت، شديدتر بود)، اما در هر حال
نمونه بارزى از ارتباطهاى محرمانه و دور از ديد جاسوسان دربارخلافت به شمار
مىرود.
شبكه ارتباطى وكالت
درزمان امام هادی علیه سلام اوضاع طوری بود که امام نمی توانست با
تمام مناطق شیعه نشین دیدار کند و به مسایل آنان رسیدگی کند طوری که قبلا هم نوشته
شد امام تحت فشاری زیادی از طرف خلفای معاصر خود بود به همین دلیل ایشان
نمایندگانی داشت ازطرف امام آنان دیدار و به مشکلات آنها رسیدگی می کرد واین طرز
رفتار زمان پدرشان امام جواد علیه سلام بود که ایشان هم به آن عمل کرد که
چهارناحیه تقسیم می شد.نخستين ناحيه، بغداد، مدائن و عراق (كوفه) را شامل مىشد. ناحيه دوم،
شامل بصره و اهواز بود. ناحيه سوم، قم و همدان، و بالاخره ناحيه چهارم، حجاز، يمن
و مصر را در بر مىگرفت. هر ناحيه به يك وكيل مستقل واگذار مىشد كه تحت نظر او
كارگزاران محلى، منصوب مىشدند. اقدامات سازمان وكالت را در دستور العملهاى حضرت
هادى - عليه السلام - به مديريت اين سازمان، مىتوان مشاهده كرد امام طی نامه های
فروان باوکلای خود تماس برقرار می کرد که نامه آن حضرت زیاد اس که دو نمونه از آن
را ذکر خواهیم کرد. نقل مىشود كه آن حضرت طى نامهاى در سال 232 ه'. ق، به «على بن
بلال»، وكيل محلى خود (در بغداد) نوشت:«... من ابو على (بن راشد) را به جاى «على بن حسين بن عبدربه» منصوب كردم. اين مسئوليت را بدان جهت به او
واگذار كردم كه وى از صلاحيت لازم به حد كافى برخوردار است، به نحوى كه هيچ كس بر
او تقدم ندارد. مىدانم كه تو بزرگ ناحيه خود هستى، به همين جهت خواستم طى نامه
جداگانهاى تو را از اين موضوع آگاه كنم. در عين حال، لازم است از او پيروى كرده و
وجوه جمع آورى شده را به وى بسپارى. پيروان ديگر ما را نيز به اين كار سفارش كن و
به آنان چنان آگاهى ده كه وى را يارى كنند تا بتواند وظائف خود را انجام بدهد...» امام هادى - عليه السلام - در نامهاى ديگر به وكلاى خود در بغداد،
مدائن، و كوفه نوشت: «اى ايوب بن نوح! به موجب اين فرمان از برخورد با «ابوعلى» خوددارى
كن، هر دو موظفيد در ناحيه خاص خويش به وظائفى كه بر عهده تان واگذار شده عمل
كنيد، در اين صورت مىتوانيد وظائف خود را بدون نياز به مشاوره با من انجام دهيد. اى ايوب! بر اساس اين دستور هيچ چيز از مردم بغداد و مدائن نپذير، و
به هيچ يك از آنان اجازه تماس با من رانده. اگر كسى وجوهى را از خارج از حوزه
مسئوليت تو آورد، به او دستور بده به وكيل ناحيه خود بفرستد. اى ابو على! به تو نيز سفارش مىكنم كه آنچه را به ابو ايوب دستور
دادم عيناً اجرا كنى».نامه های زیاد بود اما به همین اندازه بسنده می کنیم
انتقال امام از مدينه به سامرّأ
متوکل هم مانند پدران خود ازهمان سیاست که آنها درقبال امام گذشته
داشت او هم همان سیاست را درمقابل امام هادی علیه سلام درپی گرفت .«عبدالله بن محمد هاشمى»، فرماندار وقت مدينه، طى نامهاى خليفه را
بشدت از فعاليتهاى سياسى امام نگران ساخت و پايگاه اجتماعى آن حضرت را براى متوكل
تشريح كرد، ولى حضرت با ارسال نامهاى براى متوكل ادعاهاى «عبدالله» را رد كرد و
از او به متوكل شكايت كردمتوكل مانند اغلب سياستمداران جهان، با يك حركت مزورانه و دو پهلو، از
يك طرف «عبدالله بن محمد» را از كار بركنار كرد و از طرف ديگر به كاتب دربار خويش
دستور داد نامهاى به حضرت بنويسد كه بر حسب ظاهر علاقه متوكل را نسبت به امام -
عليه السلام - بيان مىكرد، ولى در واقع دستور جلب محترمانه! حضرت بود و بعداً
خواهيم ديد كه متوكل چه فشارها و تضييقاتى براى امام - عليه السلام - فراهم ساخت.نامه که متوکل به امام می نویسد خیلی عاشقانه است وبه صورت است که می
خواهد امام را بازی بدهد اما غافل از آنکه ایشان منبع علم خاندان نبوت است اما
امام با آنکه ازمطلع آن آکاه است چون شرایط دشوار بود می پذیرد .و «يحيى بن هرثمه»، كه مأموريت داشت امام هادى - عليه السلام - را از
مدينه به سامرّأ جلب نمايد، ماجراى مأموريت خود را چنين شرح مىدهد: وارد مدينه
شدم، به سراغ منزل «على» (النقى) رفتم. پس از ورود من به خانه او، و آگاه شدن مردم
مدينه از جريان جلب او، اضطراب و ناراحتى عجيبى در شهر به وجود آمد و چنان فرياد و
شيون برآوردند كه تا آن روز مانند آن را نديده بودم. ابتدأًا با قسم و سوگند تلاش
كردم كه آنان را آرام سازم، گفتم: هيچ قصد سوئى در كار نيست و من مأمور اذيت و
آزار او نيستم. آنگاه مشغول بازديد و جستجوى خانه و اثاثيه آن شدم. در اطاق مخصوص
او جز تعدادى قرآن و كتاب دعا چيز ديگرى نيافتم. چند نفر مأمور، او را از منزل
خارج كردند و خود خدمتگزارى او را از منزل تا شهر سامرّأ عهده دار گشتم. پس از ورود به «بغداد» ابتدأًا با «اسحاق بن ابراهيم طاهرى»، فرماندار
بغداد، روبرو شدم. وى به من گفت: يحيى! اين آقا فرزند پيامبر است، اگر متوكل را در
كشتن او تحريك و ترغيب نمايى بدان كه خونخواه و دشمن تو، رسول خدا (ص) خواهد بود.
در پاسخ گفتم: به خدا قسم، تا به حال جز نيكى و خوبى چيز ديگرى از او نديدهام كه
به چنين كارى دست بزنم. (آنگاه به سوى سامرّأ حركت كردم) و پس از ورود به شهر سامرّأ جريان را
براى «وصيف تركى» نقل كردم، او نيز به من
گفت: اگر يك مو از سر او كم شود، مسئول آن تو خواهى بود! از سخنان اسحاق بن
ابراهيم و وصيف تركى تعجب كردم و پس از ورود به دربار و ديدار با متوكل، گزارش سفر
را به اطلاع او رساندم، ديدم متوكل نيز براى او احترام قائل است
ورود امام به سامراء
طبق دستور «متوكل» روز ورود به سامرّأ به بهانه اينكه هنوز محل اقامت
امام آمده نيست! حضرت را در محل پستى كه به «خان الصعاليك» (كاروانسراى گدايان و
مستمندان) معروف بود، وارد كردند و حضرت آن روز را در آنجا به سر برد. البته هدف
از اين كار تحقير آن حضرت بودروز بعد، منزلى براى سكونت امام معيّن كردند كه در آنجا استقرار يافت.
امام در اين شهر ظاهراً آزاد بود ولى در حقيقت همانند يك زندانى به سر
مىبرد، زيرا موقعيت محل طورى بود كه امام همواره تحت نظر بود و رفت و آمدها و
ملاقاتهاى حضرت توسط مأموران خليفه كنترل مىگرديد. «يزداد»، طبيب مسيحى و شاگرد «بختيشوع»، با اشاره به انتقال اجبارى
امام به سامرّأ مىگفت: اگر شخصى علم غيب مىداند، تنها اوست. او را به اينجا
آوردهاند تا از گرايش مردم به سوى او جلوگيرى كنند، زيرا با وجود وى حكومت خود را
در خطر مىبينند.
بزم شراب درهم مىريزد!
يك بار، باز هم از امام هادى نزد متوكل سعايت كردند كه در منزل او
اسلحه و نوشتهها و اشياى ديگرى است كه از شيعيان او در قم به او رسيده و او عزم
شورش بر ضدّ دولت را دارد. متوكل گروهى را به منزل آن حضرت فرستاد و آنان شبانه به
خانه امام هجوم بردند، ولى چيزى به دست نياوردند، آنگاه امام را در اطاقى تنها
ديدند كه در به روى خود بسته و جامه پشمين بر تن دارد و بر زمينى مفروش از شن و
ماسه نشسته و به عبادت خدا و تلاوت قرآن مشغول استامام را با همان حال نزد متوكل بردند و به او گفتند: در خانهاش چيزى
نيافتيم و او را روبه قبله ديديم كه قرآن مىخواند. متوكل چون امام را ديد، عظمت و هيبت امام او را فرا گرفت و بى اختيار
حضرت را احترام كرد و در كنار خود نشاند و جام شرابى را كه در دست داشت به آن حضرت
تعارف كرد! امام سوگند ياد كرد و گفت: گوشت و خون من با چنين چيزى آميخته نشده
است، مرا معاف دار! او دست برداشت و گفت: شعرى بخوان! امام فرمود: من شعر كم از بردارم. گفت: بايد بخوانى؟ امام اشعارى خواند كه ترجمه آن چنين است: (زمامدارن جهانخوار و مقتدر)
بر قله كوهسارها شب را به روز آوردند در حالى كه مردان نيرومند از آنان پاسدارى
مىكردند، ولى قلهها نتوانستند آنان را (از خطر مرگ) برهانند. آنان پس از مدتها عزت از جايگاههاى امن به زير كشيده شدند و در
گودالها (گورها) جايشان دادند؛ چه منزل و آرامگاه ناپسندى! پس از آنكه به خاك
سپرده شدند، فرياد گرى فرياد برآورد: كجاست آن دست بندها و تاجها و لباسهاى فاخر؟ كجاست آن چهرههاى در ناز و نعمت پرورش يافته كه به احترامشان پردهها
مىآويختند (بارگاه و پرده و دربان داشتند)؟ گور به جاى آنان پاسخ داد: اكنون كرمها بر سر خوردن آن چهرهها با هم
مىستيزند! آنان مدت درازى در دنيا خوردند و آشاميدند؛ ولى امروز آنان كه خورنده
همه چيز بودند، خود خوراك حشرات و كرمهاى گور شدهاند! چه خانه هايى ساختند تا
آنان را از گزند روزگار حفظ كند، ولى سرانجام پس از مدتى، اين خانهها و
خانوادهها را ترك گفته به خانه گور شتافتند! چه اموال و ذخائرى انبار كردند، ولى
همه آنها را ترك گفته رفتند و آنها را براى دشمنان خود واگذاشتند! خانهها و
كاخهاى آباد آنان به ويرانهها تبديل شد و ساكنان آنها به سوى گورهاى تاريك
شتافتند! تأثير كلام امام چندان بود كه متوكل به سختى گريست، چنانكه ريششتر شد.
ديگر مجلسيان نيز گريستند. متوكل دستور داد بساط شراب را جمع كنند و چهار هزار
درهم به امام تقديم كرد و آن حضرت را با احترام به منزل بازگرداند
امام در زندان متوكل
متوكل كينه عجيبى از امام در دل داشت و همواره در صدد آزار و اذيب آن
حضرت بود و با آنكه امام در سامرّأ در حقيقت همانند يك زندانى به سر مىبرد، با
اين حال پس از احضار امام از مدينه به سامرّأ دستور داد مدتى حضرت را زندانى كنند.
«صقر بن ابى دلف» مىگويد: هنگامى كه امام هادى - عليه السلام - را به سامرّأ
آوردند، رفتم تا از حال او جويا شوم. «زرّافى» دربان متوكل مرا ديد و دستور داد
وارد شوم. وارد شدم. پرسيد: براى چه كار آمدهاى؟ گفتم: خير است. گفت: بنشين! نشستم، ولى هراسان شدم و سخت در انديشه
فرو رفتم و با خود گفتم: اشتباه كردم (كه به چنين كار خطرناكى اقدام كردم و براى
ديدار امام آمدم). «زرافى» كار مردم را انجام داد و آنها را مرخص كرد و چون خلوت
شد، گفت چه كار دارى و براى چه آمدهاى؟ گفتم: براى كار خيرى. گفت: گويا آمدهاى
حال مولاى خود خبر بگيرى، گفتم: مولاى من كيست؟ مولاى من خليفه است! گفت: ساكت شو،
مولاى تو بر حق است، نترس كه من نيز بر اعتقاد تو هستم و او را امام مىدانم. من
خدا را سپاس گفتم. آنگاه گفت: آيا مىخواهى او را ببينى؟ گفتم: آرى. گفت: قدرى بنشين تا پستچتى (نامه رسان) بيرون رود. چون وى بيرون رفت،
با اشاره به من، به غلامش گفت: اين را به اتاقى كه آن علوى در آن زندانى است، ببر
و نزد او واگذار و برگرد. چون به خدمت امام رسيدم، حضرت را ديدم روى حصيرى نشسته و
در برابرش قبر حفر شدهاى قرار دارد، سلام كردم. فرمود: بنشين! نشستم! پرسيد: براى
چه آمدهاى؟ عرض كردم: آمدهام از حال شما خبرى بگيرم. در اين هنگام بر قبر نظر
كردم و گريستم. فرمود: گريان مباش كه در اين گرفتارى آسيبى به من نمىرسد. من خدا
را سپاس گفتم. آنگاه از معناى حديثى پرسيدم، امام جواب گفت، و پس از جواب، فرمود:
مرا واگذار و بيرون رو كه بر تو ايمن نيستم و بيم آن است كه آزارى به تو برسانند
اين حادثه از يك سو خشونت و شدت عمل متوكل را در مورد امام هادى مىرساند و از سوى
ديگر بيانگر ميزان نفوذ امام در ميان درباريان و مأموران ويژه خليفه است. متوكل در
آخرين روزهاى عمرش به پيشكار خود، «سعيد بن حاجب»، دستور داد امام را به قتل
برساند، ولى حضرت فرمود: بيش از دو روز نمىگذرد كه متوكل كشته مىشود، و همين طور
هم شد!
جنايات متوكل برشيعيان
متوكل يكى از جنايتكارترين خلفاى عباسى بود. او در دشمن با امير
مؤمنان - عليه السلام - و خاندان و شيعيان او دلى پر كينه داشت و دوران حكومت او
براى شيعيان و علويان يكى از سياهترين دورانهابشمار مىرود. از آنجا كه همه جنايات
او را نمىتوان در اين بحث فشرده بيان كرد،فقط چند تا ازآن را یادآوری می نمائیم 1 - در حكومت او گروهى از علويان زندانى يا تحت تعقيب و متوارى شدند
كه از آن جمله مىتوان از «محمد بن صالح» (از نوادگان امام مجتبى - عليه السلام -)
و «محمد بن جعفر» (يكى از مبلغان حسن بن زيد كه در طبرستان قيام كرده بود) نام برد
2 - او در سال 236 قمرى دستور داد آرامگاه سرور شهيدان حضرت ابا
عبدالله الحسين - عليه السلام - و بناهاى اطراف آن ويران و زمين پيرامون آن كشت و
نيز در اطراف آن پاسگاههايى بر قرار ساخت تا از زيارت آن حضرت جلوگيرى كند. گويا
هيچ يك از مسلمانان حاضر به تخريب قبر امام حسين - عليه السلام - نبوده است، زيرا
او اين كار را توسط شخصى بنام «ديزج» انجام داد كه يهودى الأصل بود. متوكل اعلام
كرد: رفتن به زيارت حسين بن على ممنوع است و اگر كسى به زيارت او برود، مجازات
خواهد شد او مىترسيد قبر امام حسين - عليه السلام - پايگاهى بر ضد او گردد و
مبارزات و شهادت آن شهيد بزرگوار الهام بخش حركت و قيام مردم در برابر ستمهاى
دربار خلافت شود. اما شيعيان و دوستداران سرور شهيدان در هيچ شرائطى از زيارت آن
تربت پاك باز نايستادند و زائران، انواع صدمهها و شكنجهها را تحمل مىكردند و
باز به زيارت مىرفتند. پس از قتل متوكل دوباره شيعيان با همكارى علويان قبر آن
حضرت را باز سازى كردند 3 - او در زمان خلافت خود بزرگانى از مردم مسلمان و معتقد به اهل بيت
را به شهادت رسانيد كه از جمله آنان «ابن سكّيت»، يار با وفاى امام جواد و امام
هادى و شاعر و اديب نام آور شيعى، بود كه متوكل به جرم دوستى على - عليه السلام -
او را به قتل رسانيد روزى متوكل با اشاره
به دو فرزند خود، از وى پرسيد: اين دو فرزند من نزد تو محبوبترند يا «حسن» و
«حسين»؟ ابن سكّيت از اين سخن و مقايسه بى موردسخت برآشفت و خونش به جوش آمد و بى
درنگ گفت: «به خدا سوگند «قنبر» غلام على - عليه السلام - در نظر من از تو و دو
فرزندت بهتر است!» متوكل كه مست قدرت و هوا و هوس بود، فرمان داد زبان او را از
پشت سر بيرون كشيدند!
4 - «خطيب بغدادى» درباره شكنجه و آزار طرفداران خاندان رسالت از سوى
متوكل مىنويسد: متوكل عباسى «نصر بن على جهضمى» را به علت حديثى كه درباره منقبت
و فضيلت على - عليه السلام - و حضرت فاطمه - عليها السلام - و امام حسن و امام
حسين - عليهما السلام - نقل كرده بود «هزار» تازيانه زد و دست از او برنداشت تا
آنكه شهادت دادند او از اهل سنت است!
فشارهاى اقتصادى بر شيعيان
متوكل به منظور تضعيف جبهه تشيع و نابود ساختن نيروهاى مبارز شيعه،
آنان را شديداً در فشار اقتصادى قرار داده بود، به طورى كه تا اين حد فشار اقتصادى
بر شيعيان تا آن تاريخ بى سابقه بود. البته مىدانيم كه شيعه پس از رحلت پيامبر، همواره از نظر اقتصادى در
فشار و مضيقه قرار داشت. در اين زمينه، علاوه بر گرفتن «فدك» از فاطمه زهرا - سلام
الله عليها كه انگيزه سياسى داشت و هدف از آن تضعيف بنيه اقتصادى جناح امير مؤمنان
- عليه السلام - و بنى هاشم بود، نمونههاى فراوانى در تاريخ اسلام به چشم مىخورد
كه يكى از آنهاروش معاويه با شيعيان، بويژه بنى هاشم، بود. يكى از تاكتيكهايى كه
معاويه به منظور اخذ بيعت از حسين بن على - عليه السلام - براى وليعهدى يزيد به آن
متوسل شد، خوددارى وى از پرداخت هرگونه عطيه به بنى هاشم از بيت المال در جريان
سفر به مدينه بود تا بدين وسيله امام را زير فشار گذاشته وادار به بيعت كندنمونه ديگر، فشار اقتصادى «ابو جعفر منصور دوانيقى» (دومين خليفه
عباسى) بود. منصور برنامه سياه تحميل گرسنگى و فلج سازى اقتصادى را در سطح وسيع و
گستردهاى به اجرا مىگذاشت و هدف او اين بود كه مردم، نيازمند و گرسنه و متكى به
او باشند و در نتيجه هميشه در فكر سير كردن شكم خود بوده مجال انديشه در مسائل
بزرگ اجتماعى را نداشته باشند. او روزى در حضور جمعى از خواص درباريان خويش با لحن
زنندهاى انگيزه خود را از گرسنه نگهداشتن مردم چنين بيان كرد: عربهاى باديه نشين
در ضرب المثل خود، خوب گفتهاند كه: «سگ خود را گرسنه نگهدار تا به طمع نان دنبال
تو بيايد»! متوکل خلیفه عباسی نیزمانند نیاکان خود از نظر اقتصادى به قدرى بر
شيعيان سخت گرفت كه مىگويند: در آن زمان گروهى از بانوان علوى در مدينه حتى يك
دست لباس درست نداشتند كه در آن نماز بگزارند و فقط يك پيراهن مندرس بر ايشان
مانده بود كه به هنگام نماز به نوبت از آن استفاده مىكردند و نيز با چرخ ريسى روزگار
مىگذراندند، و پيوسته در چنين سختى و تنگدستى بودند تا متوكل به هلاكت رسيد
نمونه های زیادی تاریخ از کردارناپسند این خلیفه عباسی ذکر کرده است
که می توانید به به منبع که ذکر کرده ایم درپایان ببنید با مدرک که درآن کتاب
موجود است.
يك سند تاريخى
«ابوبكر خوارزمى»، نويسنده بزرگ عصر آل بويه (متوفى 383 يا 393)، طى
نامهاى كه در آن، سختگيريهاى عباسيان نسبت به شيعيان و مظلوميت سادات و شيعيان را
شرح مىدهد، انگشت روى جنايتهاى متوكل مىگذارد و از اين جشن ننگين نيز ياد مىكنداین نویسنده معرفی زیبای ازبنی امیه و بنی عباس دارد که می توانید
درکتاب های تاریخ آن را بیابید و کتاب سیره پیشوایان آن را مشاهد نمائید وما فقط
یادی ازاین نویسنده کردیم .
قتل متوكل و خلافت منتصر
سرانجام متوكل، شبى كه در بزم شراب در كاخ حكومت به مستى فرو رفته
بود، با نقشه قبلى فرزندش «منتصر» و با همكارى تركان، همراه وزيرش «فتح بن خاقان»
كشته شد (شوال 247) و منتصر به خلافت رسيدمنتصربر خلاف پدربا آل علی دوستی می کردو ازجمله دستور داد مردم به
زیارت امام حسین علیه سلام برود سه کاری دیکر که کرد 1- فدك را به علويان پس داد2
- موقوفات علويان را به آنان مسترد كرد 3- والى مدينه بنام «صالح بن على» را كه با
بنى هاشم بدرفتارى مىكرد، بر كنار كرد و به جاى او «على بن الحسين» را به اين سمت
منصوب كرد و توصيه نمود كه از نيكى و خدمت به بنى هاشم دريغ نورزدولى از آنجا كه
دوران خلافت منتصر كوتاه بود، پس از وى باز اختناق و فشار از سر گرفته شد
امام هادىعلیه سلام، مقابل
فقیهان دربار
با آنكه سياست خلفاى عباسى اين بود كه توجه مردم را به فقهاى دربارى
جلب كنند و آرأ و فتاواى آنان را به رسميت بشناسند، اما در مدت اقامت امام هادى در
سامرّأ چندين بار در ميان فقهاى وابسته به دربار اختلاف فتوا به وجود آمد و ناگزير
براى حل مشكل به امام مراجعه كردند و امام با دانش امامت و استدلال روشن، چنان
مسئله را شكافت كه فقها در برابر آن ناگزير به تحسين شدندمانند دو نمونه زیر..
كيفر مسيحى زناكار
روزى يك نفر مسيحى را كه با زن مسلمانى زنا كرده بود، نزد متوكل
آوردند. متوكل خواست در مورد او حد شرعى اجرا شود، در اين هنگام مسيحى اسلام آورد.
«يحيى بن اكثم» قاضى القضات گفت: اسلام آوردن او، كفر و عملش را از ميان برده و
نبايد حدّ در مورد او اجرا شود. برخى ار فقها گفتند بايد سه بار در مورد او حد
جارى شود. برخى ديگر به گونهاى ديگر فتوا دادند. وجود اختلاف آرأ و فتاوا، متوكل
را مجبور ساخت تا از امام هادى - عليه السلام - استفتا كند. مسئله را در محضر امام
مطرح كردند. امام پاسخ داد: «آنقدر بايد شلاق بخورد تا بميرد» فتواى امام با مخالفت شديد «يحيى بن اكثم» و ساير فقها روبرو گرديد و
گفتند: اين فتوا در هيچ آيه و روايتى وجود ندارد و از متوكل خواستند كه نامهاى به
امام نوشته مدرك اين فتوا را بپرسد. متوكل موضوع را به امام نوشت. امام در پاسخ پس
از بسم الله نوشت: «فَلَمّا رَأَوْا بَأْسَنا آمَنّا بِاللهِ وَحْدَهُ وَ كَفَرْنا
بِما كُنّا بِهِ مُشْرَكِينَ فَلَمْ يَكُ يَنْفَعُهُمْ ايْمانُهُمْ لَمّا رَأوا
بَأْسَنا سُنّة اللهِ الّتِى قِدْ خَلَتْ فِىْ عِبادِهِ وَ خَسِرَ هُنلِكَ
الْمُبطَلُونَ»:«هنگامى كه قهر و قدرت ما را ديدند، گفتند: به خداى يگانه ايمان
آورديم و به بتها و عناصرى كه آنها راشريك خدا قرار داده بوديم، كافر شديم، ولى
ايمانشان به هنگام ديدن قهر و قدرت ما، سودى ندارد. اين سنت و حكم الهى است كه در
ميان بندگان وى جارى است و پيروان باطل در چنين شرائطى زيانكار شدند.» متوكل، پاسخ
مستدل امام را پذيرفت و دستور داد حد زناكار طبق فتواى امام اجرا شودامام با ذكر اين آيه شريفه، به آنان فهماند: همان طور كه ايمان
مشركان، عذاب خدا را از آنها باز نداشت، اسلام آوردن اين مسيحى نيز حد را ساقط
نمىكند
نذر متوكل
روزى متوكل بيمار شد و نذر كرد كه اگر شفا يابد، تعداد «كثيرى» دينار
(= سكه زر) در راه خدا صدقه بدهد. هنگامى كه بهبود يافت، فقها را گرد آورد و پرسيد
چند دينار بايد صدقه بدهم كه «كثير» محسوب شود؟ فقها در اين باره فتاواى مختلف
دادند متوكل ناگزير مسئله را از امام هادى سؤال كرد. امام پاسخ داد كه بايد هشتاد
و سه دينار بپردازى. فقها از اين فتوا تعجب كردند و به متوكل گفتند از او بپرسيد
اين فتوا را بر اساس چه مدركى داده است؟متوكل موضوع را با امام مطرح كرد. حضرت فرمود: خداوند در قرآن
مىفرمايد: «لَقَدْ نَصَرَكُمُ اللهُ فِىْ مَواطِنَ كَثِيرَة» «خداوند شما
(مسلمانان) را در موارد «كثير» يارى كرده است»، و همه خاندان ما روايت كردهاند كه
جنگها و سريّههاى زمان پيامبر(ص) اسلام هشتاد و سه جنگ است.
مبارزه با غُلات
از جمله گروههاى باطل و منحرفى كه در دوران امامت امام هادى - عليه
السلام - فعال بودند، گروه غلات را بايد نام برد كه افكار و عقايد پوچ و منحط و بى
اساسى داشتند و خود را شيعه وانمود مىكردند. آنان درباره امام غُلّو نموده براى
او مقام اوهيّت قائل مىشدند و گاهى نيز خود را منصوب از طرف امام قلمداد مىكردند
و بدين وسيله موجبات بدنامى شيعيان را در ميان فرقههاى ديگر فراهم مىكردند. امام
هادى از اين گروه اظهار تبرى نموده با آنان مبارزه مىكرد و تلاش مىنمود كه با
طرد آنان، اجازه ندهد لكه ننگى بر دامن تشيع بنشيندشايد بتوان گفت: علت پيدايش اعتقاد آنان به الوهيت امام، و ساير عقايد
پوچ و بى اساس، امور زير بوده است:
الف - كرامتها، آگاهى غيبى و ديگر امور خارق العادهاى كه از امام
مشاهده مىشد و اين گروه كه قادر به توجيه و تحليل صحيح و پخته اين گونه مسائل
نبودند، آنها را دستاويز خرافات و بدعتها و حركتهاى ضد اسلامى قرار مىدادند
ب - اين گروه منحرف مىخواسند قيود و حدود و ضوابط اسلامى را زير پا
گذاشته طبق ميلها و هوسهاى خود رفتار كنند، از اينرو تمام محرمات اسلامى را حلال
مىشمردند
ج - چشم طمع به اموال مردم دوخته بودند و مىخواستند وجوهى را كه
شيعيان به ائمه مىپرداختند به چنگ آورند
در هر حال غلات گروه خطرناك و گمراه كنندهاى بودند كه سران آنان
افرادى همچون اشخاص زير بودند:
1 - على بن حَسَكَه قمى 2- قاسم يقطينى3- حسن بن محمد بن باباى قمى4-
محمد بن نُصير فهرى5- فارس بن حاتمبه عنوان نمونه، عقيده على بن حسكه بدين قرار بود:الف - امام هادى - عليه السلام - خدا و خالق و مدبر جهان هستى است!ب -
ابن حسكه نبّى و فرستاده از جانب امام براى هدايت مردم است!ج - هيچ كدام از فرائض
اسلامى از قبيل زكات، حجّ، روزه و... واجب نيست!
محمد بن نصير فهرى نيز مىگفت:الف - امام هادى - عليه السلام - خالق و پرورگار جهان است!ب - ازدواج
با محارم از قبيل مادر، دختر، وخواهر، جايز است!ج - لواط جايز، و يكى از راههاى
اعمال شهوت است كه خداوند آن را حرام نكرده است!د - ارواح مردگان در كالبد آيندگان
حلول مىكند (تناسخ) امام دهم طى نامهها
و پاسخهايى كه به سؤالات شيعيان در اين باره مىداد، اين گروه را منحرف و كافر
معرفى مىكرد و به شيعيان توصيه مىنمود كه از آنان دورى جويند
امام در پاسخ يكى از شيعيان درباره «ابن حسكه» و عقايد باطل او، چنين
نوشت:«ابن حسكه - كه لعنت خدا بر او باد ' دروغ گفته است، من او را از
دوستان و پيروان خود نمىدانم، او را چه شده است؟ خدا لعنتش كند! سوگند به خدا،
پروردگار، محمد(ص)و پيامبران پيش از او را جز به آيين يكتا پرستى و امر به نماز و
زكات و حج و ولايت نفرستاده و محمد(ص)جز به سوى خداى يكتاى بى همتا دعوت نكرده
است. ما جانشينان او نيز بندگان خداييم و به او شرك نمىورزيم. اگر او را اطاعت
كنيم مشمول رحمت او خواهيم بود و چنانچه از فرمانش سرپيچى نماييم، گرفتار كيفرش
خواهيم شد. ما بر خدا حجتى نداريم، بلكه خدا است كه بر ما و بر تمامى آفريده هايش
حجت دارد من از كسى كه چنين سخنانى مىگويد، بيزارى مىجويم و از چنين گفتارى به
خدا پناه مىبرم، شما نيز از آنان دورى گزينيد و آنان را در فشار و سختى قرار دهيد
و چنانچه به يكى از آنها دسترسى پيدا كرديد، سرش را با سنگ بشكنيدامام علیه سلام
ضمن نامه به عبیدی و ابن بابا آنان را لعن کرده و شیعیان به دوری از آنها توصیه
کرده است که ما از آوردن متن صریح نامه خودداری می کنیم
فتنه خلق قرآن
يكى از مهمترين و داغترين جريانهاى فكرى و عقيدتى در دوران امام هادى
- عليه السلام - جنجال و كشمكش شديد بر سر مخلوق بودن يا مخلوق نبودن قرآن بود. گروه «معتزله» كه عقل گراى افراطى بودند و در مسائل عقيدتى كند و كاو
عقلى بيش از حدى مىكردند، مسئله «مخلوق» و «حادث» بودن قرآن را در ارتباط با صفات
خدا مطرح كردند و با «قديم» بودن قرآن كه گروه «اشاعره» و اهل حديث از آن جانبدارى
مىكردند، به مخالفت برخاستند و درگيرى بين طرفداران اين دو بينش اعتقادى رخ داد. به گفته اهل تحقيق، بحث پيرامون مخلوق بودن قرآن، از اواخر حكومت بنى
اميه آغاز گرديد (اوائل قرن دوم هجرى) و نخستين كسى كه اين بحث را در محافل اسلامى
مطرح كرد، «جَعْد بن درهم»، معلم «مروان بن محمد» آخرين خليفه اموى، بود. او اين
فكر را از «ابان بن سمعان»، و «ابان» نيز از «طالوت بن اعصم» يهودى فرا گرفته بود.
«جَعْد» پس از طرح اين بحث مورد تعقيب قرار گرفت و به كوفه فرار كرد و
در آنجا اين نظريه را به «جَهْم بن صفوان ترمذى» منتقل كرد برخى بر اين باورند كه
اعتقاد به قديم بودن قرآن از مسيحيت به جامعه اسلامى نفوذ كرده بود، زيرا آنان
«مسيح» را «كلمة الله» مىدانستند و در نتيجه، كلام خدا - كه از خداست - از نظر
آنان «قديم» شناخته مىشد. اما آنچه از تاریخ ثابت می شود این است که بنیان گذارین عقیده مامون
بوده است ما از کل دتاریخ آن صرف نظر می کنیم اما به قدری اندک درباره آن برای شما
آوریم . مأمون در سال 218 قمرى فرمانى خطاب به «اسحاق بن ابراهيم»، حاكم
بغداد، صادر كرد كه بايد تمام قضات و شهود و محدثان و مقامات دولتى مورد آزمايش
قرار گيرند، هر كس معتقد به خلق قرآن باشد، در كار خود ابقا شود و گرنه از كار بر
كنار گردد . اين كار كه در واقع نوعى تفتيش عقايد بود، در تاريخ، به عنوان
«مِحنَةالْقُرْآن»مشهور شده استكسى كه مأمون - و پس از او معتصم و واثق عباسى - را به اين كار تشويق
مىكرد، «ابن ابى دُؤاد»، قاضى مشهور دربار عباسى بود كه پس از بركنارى «يحيى بن
اكثم» قاضى القضات شده بود. او كه از شهرت و آوازه بلند علمى برخوردار بود و در
بذل و بخشش و ميزان نفوذ و قدرت در دربار عباسى با برامكه مقايسه مىشد، در
«مِحنَةُ القُرْآن» نقش مهمى داشت و از اين رو برخى تصور كردهاند كه بنيانگذار
اين نظريه او بوده است (كه ديديم چنين نيست). در هر حال سختگيرى دولت عباسى به جايى رسيد كه مخالفان مورد شكنجه و
آزار قرار گرفتند و زندانهاپر از آنان گرديد. «احمد بن حنبل» كه در دفاع از عقيده
خويش پافشارى مىكرد، تازيانه خورد! و در زمان حكومت «واثق»، «احمد بن نصر خزاعى»
به قتل رسيد و «يوسف بن يحيى بُرَيطى»، شاگرد شافعى، مورد شكنجه قرار گرفت و در
زندان مصر در گذشت. «يعقوبى» در اين باره داستان عجيبى نقل مىكند. وى مىنويسد: «امپراتور روم به واثق خليفه عباسى نامه نوشت و به او خبر داد كه
اسيران بسيارى از مسلمانان در اختيار دارد، اگر خليفه در مقابل آنها فديه (سربها)
دهد، او حاضر است اسيران مسلمان را آزاد كند. واثق اين پيشنهاد را پذيرفت و
نمايندگانى به مرز فرستاد. نمايندگان خليفه اسيران را كه تحويل مىگرفتند و عقيده
آنان را در باره مخلوق بودن قرآن مىپرسيدند، و تنها كسانى را كه به اين سؤال جواب
مثبت مىدادند، مىپذيرفتند و لباس و پول در اختيارشان قرار مىدادند!» اين
سختگيريها سبب نفرت مردم از معتزله گرديد، لذا وقتى كه «متوكل عباسى» به خلافت
رسيد، جانب اهل حديث را گرفت و به «محنة القرآن» خاتمه داد. ولى اين بحث فوراً از
رونق نيفتاد و تا مدتها در جامعه اسلامى مطرح بود
موضع امام هادى (- علیه سلام -)
اما موضع گیری امام دراین مسئله به شرح ذیل بوده است.«ريّان بن صلت» به محضر امام رضا - عليه السلام - عرض كرد: نظر شما
درباره قرآن چيست؟ فرمود: قرآن كلام خداست، همين! در اين باره بيش از اين بحث
نكنيد كه گمراه مىشويد. سخنى كه در اين زمينه از امام هادى - عليه السلام - نقل
شده نسبتاً گسترده و روشن است، امام در پاسخ يكى از شيعيان «بغداد» چنين نوشت
بسم الله الرحمن الرحيم. خداوند ما و تو را از دچار شدن به اين فتنه
حفظ كند كه در اين صورت بزرگترين نعمت را بر ما ارزانى داشته است، وگرنه هلاكت و
گمراهى است. به نظر ما بحث و جدال درباره قرآن (كه مخلوق است يا قديم؟) بدعتى است
كه سؤال كننده و جواب دهنده در آن شريكند، زيرا پرسش كننده دنبال چيزى است كه
سزاوار او نيست وپاسخ دهنده نيز براى موضعى بى جهت خود را به زحمت و مشقت مىافكند
كه در توان او نمىباشد. خالق، جز خدا نيست و بجز او همه مخلوقند، قرآن نيز كلام
خداست، از پيش خود اسمى براى آن قرار مده كه از گمراهان خواهى گشت. خداوند ما و تو
را از مصاديق سخن خود قرار دهد كه مىفرمايد: (متقيان) كسانى هستند كه در نهان از
خداى خويش مىترسند و از روز جزا بيمناكنداين موضعگيرى امامان باعث شد كه شيعيان از اين درگيريها بدور باشند و
گرفتار بدعت و گمراهى نشوند.
شاگردان مكتب امام هادى (ع)
گرچه - به تفصيلى كه گفتيم - عصر زندگى امام هادى عصر اختناق و
استبداد بود امام، براى فعاليت فرهنگى در سطح گسترده آزادى عمل نداشت و از اين نظر
فضاى جامعه با عصر امام باقر - عليه السلام - بويژه عصر امام صادق - عليه السلام -
تفاوت فراوان داشت ؛ اما آن حضرت در همان شرائط نامساعد، علاوه بر فعاليتهاى
فرهنگى از طريق مناظرات، مكاتبات، پاسخگويى به سؤالها و شبهات، و تبيين بينش درست
در برابر مكاتب كلامى منحرف، راويان و محدثان و بزرگانى از شيعه را تربيت كرد و
علوم و معارف اسلامى را به آنان آموزش داد و آنان اين ميراث بزرگ فرهنگى را به
نسلهاى بعدى منتقل كردند. شيخ طوسى، دانشمند نامدار اسلام، تعداد شاگردان آن حضرت در زمينههاى
مختلف علوم اسلامى را 185 نفر مىداند در ميان اين گروه، چهرههاى درخشان علمى و معنوى و شخصيتهاى برجستهاى
مانند: فضل بن شاذان، حسين بن سعيد اهوازى، ايوب بن نوح، ابوعلى (حسن بن راشد) حسن
بن على ناصر كبير، عبدالعظيم حسنى (مدفون در شهر رى) و عثمان بن سعيد اهوازى به
چشم مىخورند كه برخى از آنان داراى آثار و تأليفات ارزشمند در زمينههاى مختلف
علوم اسلامى هستند و آثار و خدمات علمى و فرهنگى آنان در كتابهاى رجال بيان شده
است.
شهادت امام
امام هادى - عليه السلام - با آنكه در سامرّأ تحت كنترل و مراقبت قرار
داشت، اما با وجود همه رنجها و محدوديتها هرگز به كمترين سازشى با ستمگران تن درنداد.
بديهى است كه شخصيت الهى و موقعيت اجتماعى امام و نيز مبارزه منفى و عدم همكارى او
با خلفا، براى طاغوتهاى زمان هراس آور و غير قابل تحمل بود، و پيوسته از اين موضوع
رنج مىبردند. سرانجام تنها راه را خاموش كردن نور خدا پنداشتند و در صدد قتل امام
برآمدند و بدين ترتيب امام هادى نيز مانند امامان پيشين با مرگ طبيعى از دنيا
نرفت، بلكه در زمان «معتزّ»، مسموم گرديد و در رجب سال 254 هجرى به شهادت رسيد و
در سامرّأ، در خانه خويش به خاك سپرده شد روحش شاد ویادش گرامی باد...
منبع: سيره پيشوايان، مهدى پيشوايى، ص 567 - 612
ترتیب وتهیه کننده : مدیر وبسایت .التماس دعا ...
